Melsztyn – Zamek i ród Melsztyńskich

Melsztyn to miejscowość znana z majestatycznych ruin zamku górujących nad malowniczą doliną Dunajca. Jest położona w południowej Polsce, w województwie małopolskim, w Gminie Zakliczyn. Choć czasy świetności zamku dawno minęły, to historia tego miejsca wciąż budzi fascynację i skrywa wiele tajemnic – w końcu jest to miejsce, które było świadkami burzliwych czasów – od średniowiecza, aż po dzień dzisiejszy.

Pochodzenie nazwy Melsztyn

Nazwa Melsztyn po raz pierwszy pojawiła się w związku z osobą Spycymira herbu Leliwa, który po roku 1347 wybudował swój zamek w miejscu dzisiejszego Melsztyna, na terenach wsi Charzewice. W różnych dokumentach z tamtego czasu nazwa zamku brzmiała różnie: Melestein, Mylstein, Molesteyn, a w spolszczonej wersji najpierw Mielsztyn, a później Melsztyn. Nazwa ta prawdopodobnie pochodzi od niemieckiego słowa Mühlstein, oznaczającego kamień młyński. Człon „-sztyn” miały trzy inne zamki w okolicy – oprócz Melsztyna był to królewski Czorsztyn oraz możnowładcze Tropsztyn oraz Falsztyn. W każdym przypadku nazwa wywodziła się od skalistego wzgórza, na którym zamek został zbudowany.

Początki zamku w Melsztynie

Zamek został usytuowany na wysokiej górze stromo opadającej ku Dunajcowi. Na planie widać, że rzeźba terenu wymusiła wydłużone i nieregularne rozmieszczenie. Z właściwego pałacu renesansowego oraz zabudowań gospodarczych i murów obwodowych zachowały się tylko stosunkowo niewielkie resztki murów.

Złote czasy Melsztyna

Spycimir z Tarnowa pozostawił po sobie czterech synów. Najstarszy Jan z Melsztyna odziedziczył Melsztyn, a najmłodszy Rafał – Tarnów. Od Jana wywodzi się ród Melsztyńskich, Rafał zaś był założycielem rodu Tarnowskich.

Za czasów panowania Kazimierza III Wielkiego panowie z Melsztyna należeli do najmożniejszych i najbardziej wpływowych rodów w królestwie. Ich pozycja wzrosła jeszcze bardziej za panowania Andegawenów i Władysława II Jagiełły. Swoje znaczenie w Polsce ród zawdzięczał związkom z Piastami i Jagiełłą.

Spytko II z Melsztyna

Spytek z Melsztyna był synem Jana, wnukiem Spycimira herbu Leliwa. Stał się najbardziej znaną postacią z rodu Melsztyńskich i za jego czasów ród ten przeżywał czasy świetności.

Spytko najpierw został marszałkiem nadwornym (1373), później otrzymał godność wojewody krakowskiego (1381), w końcu przypadło mu również stanowisko starosty krakowskiego (1389). Jako rycerz uczestniczył u boku króla w wielu wyprawach zbrojnych. Należał do do najzagorzalszych stronników Jadwigi Andegaweńskiej i najprawdopodobniej był jednym z pomysłodawców jej ślubu z Wielkim Księciem Litwy Władysławem Jagiełłą. Po koronacji Władysława Jagiełły miał nawet dostać od niego sandały zdobione złotem i szlachetnymi kamieniami.

Król zaś Władysław po przeprowadzeniu swej koronacji odwdzięczając się obdarowuje hojnymi darami wszystkich znaczniejszych panów polskich. Szczególną hojność okazał wojewodzie krakowskiemu Spytkowi z Melsztyna. Ofiarowuje mu swoje sandały ozdobione wspaniale szlachetnymi kamieniami, złotem, drogocennymi perłami i wielkiej wartości kamieniami. Był bowiem przekonany, że ten większych od innych dołożył starań w sprawie powołania go na tron polski i ukoronowania.

Fragment kroniki Jana Długosza

Ale nie były to jedyne dowody uznania ze strony monarchy – za najważniejsze uznać trzeba podarowanie mu w 1387 roku przez Jagiełłę prawie całego powiatu samborskiego na Rusi (nad Dniestrem) oraz nadanie w 1395 zachodniej części Podola (między Dniestrem i Bohem), m.in. ze znanym zamkiem Kamieńcem Podolskim włącznie.Nadanie Podola zachodniego jako lenna wieczystego wykraczało poza granice najhojniejszych łask królewskich, więc spowodowało zazdrość i niechęć ze strony jego dotychczasowych sojuszników – możnowładców małopolskich.

Król polski Władysław, ulegając prośbie wojewody krakowskiego Spytka z Melsztyna nadaje […] wieczystym, ale lennym zapisem znaczną ziemię, mlekiem i miodem płynącą i pełne bydła Podole, które najlepszy król polski Kazimierz drugi wyrwał przy użyciu oręża spod panowania rąk tatarskich.

Fragment kroniki Jana Długosza

Spytko z Melsztyna podczas Bitwy nad Workslą – stanął na czele rycerzy polskich, którzy wsparli litewskiego księcia Witolda przeciwko Złotej Ordzie. Jako Pan podola zachodniego nie mógł nie interesować się możliwością zapewnienia pokoju na pograniczu tatarsko-ruskim, a ponadto do udziału w wyprawie zobowiązywała go lenna przysięga złożona Witoldowi. Podczas tej bitwy zginął w dn. 12 sierpnia 1399 – miał wtedy zaledwie 38 lat.

Upadek potężnego rodu oraz zamku w Melsztynie

Po śmierci Spytka z Melsztyna jego ród zaczął tracić na znaczeniu, co prowadziło do stopniowego zaniedbywania zamku. W 1511 rodzina była zmuszona do sprzedaży Melsztyna, będącego ich gniazdem rodowym. Kupił go kasztelan wiślicki Mikołaj Jordan z Myślenic. Ostatni przedstawiciel rodu Melsztyńskich herbu Leliwa – Jan Melsztyński (syn Wincentego) zmarł w biedzie i zapomnieniu w klasztorze bernardynów w Tarnowie, prawdopodobnie w 1540.

Wawrzyniec Spytek Jordan próbował przebudowywać zamek melsztyński zatrudniając do tego włoskiego architekta Bartłomieja Ridolfiego. W tym samym czasie ok. 1546 w pobliżu zamku ulokował miasto Zakliczyn. W późniejszym czasie zamek na drodze mariaży przechodzi w ręce rodziny Tarłów, a następnie drogą dziedziczenia w ręce Lanckorońskich.

Podczas potopu szwedzkiego w XVII wieku, według niektórych podań, zamek został poważnie zniszczony. Kolejne zniszczenia przyniosły wojny konfederacji barskiej w XVIII wieku. W tym czasie zamek padł ofiarą licznych pożarów i grabieży, które ostatecznie doprowadziły do jego upadku.

W XIX wieku zamek został opuszczony i popadł w ruinę, a pozostałości budowli stopniowo niszczały. Kamień z tego zamku posłużył m. in. pod budowę murowanego Kościoła w Domosławicach.

W 1885 roku Lanckorońscy otwarli na zamkowym dziedzińcu schronisko dla turystów (rozebrane podczas I WŚ), następnie sprzedali swoje włości w 1886 roku zobowiązując nowych właścicieli, aby „chronili zamczysko od ostatniej ruiny”.

Czasy współczesne

Dziś ruiny zamku w Melsztynie są malowniczym miejscem, które przyciąga turystów i miłośników historii. Chociaż z oryginalnej budowli pozostały jedynie fragmenty murów i wieży, miejsce to nadal emanuje atmosferą dawnych czasów. Warto wspomnieć, że na początku 2024 do użytku został oddany odbudowany donżon (zachowano oryginalne fragmenty murów). Donżon jest otwarty dla zwiedzających i można z niego podziwiać wspaniały widok na dolinę Dunajca i okoliczne tereny. Ponadto w centralnej części zamku widoczne są fragmenty renesansowego muru z arkadami i pozostałościami po otworach strzelniczych.

Autor: Katarzyna Kokosza

Żródła

• [1] „Leliwici z Melsztyna i ich zamki” – Krzysztof Moskal
• [2] „Zamki i dwory obronne ziemi krakowskiej” – Marian Kornecki
• [3] „Melsztyn i jego okolice” – Sandozówna Marya 
• [4] „Melsztyn. Z dziejów zamku rodu Leliwitów” – Barbara Daniel
• [5] https://zamkomania.pl/melsztyn.php, dostęp: 21.04.2024
• [6] https://pl.wikipedia.org/wiki/Melszty%C5%84scy_herbu_Leliwa, dostęp: 26.05.2024
• [7] https://www.polskieradio.pl/39/156/artykul/2786957,spytko-ii-z-melsztyna-najpotezniejszy-moznowladca-czternastowiecznej-polski, dostęp: 26.05.2024
• [8] https://www.ruinyizamki.pl/poczet-sobiepanow01/spytek.html, dostęp: 26.05.2024
• [9] „Melsztyn. O zamku i jego panach, o kościele i plebanach” – ks. M. Smoleński